سواحل استان گلستان را دریابید

وقتی از ساحل و نواحی ساحلی سخن به میان می آید، ناخواسته ذهن انسان متوجه جاذبه ها و زیباییهای این نواحی، تمرکز فعالیتهای گردشگری، رونق اقتصادی آن و رفاه نسبی ساکنین می گردد. در اغلب کشورهای پیشرفته جهان به مناطق ساحلی بعنوان یک فرصت اقتصادی نگریسته شده و پس از پایتخت بعنوان مهمترین قطب های اقتصادی مطرح هستند. امروزه، منطقه ساحلی از نظر تامین نیازهای غذایی، گردشگری، حمل و نقل کالا و مسافر، تولید انرژی و... اهمیت بسیاریافته واغلب کشورهای جهان، توجه ویژه ای به این نواحی می نمایند، برخی از کشورها جهت افزایش سواحل و دستیابی بیشتر به قابلیت های طبیعی این نواحی، مبادرت به ایجاد جزایر مصنوعی نموده و از این طریق بسیاری از نیازهای اقتصادی و اجتماعی خود را مرتفع می سازند.
کشور ما علیرغم دارا بودن بیش از 3000 کیلومتر خط ساحلی در شمال و جنوب، با این چشم اندازها فاصله زیادی دارد.سواحل دریای خزر همانند بسیاری از نواحی ساحلی، از مناطق آسیب پذیر طبیعی هستند. این نواحی بواسطه جاذبه های بسیار، از گذشته های دور کانون توجه جمعیت های انسانی بوده است. از چند دهه پیش به این سو، بهره برداریهای بی رویه از ثروتهای دریای خزر و بی توجهی به پتانسیلها، آلودگی های ناشی از اکتشافات نفتی جمهوریهای تازه استقلال یافته و نوسانات تراز آب دریای خزر، این دریا و سواحل آن و در نتیجه ساکنین نواحی ساحلی را با مشکلات و خطراتی مواجه نموده و لزوم بررسی های علمی را در این خصوص مطرح ساخته اند.
سواحل استان گلستان، درجنوب شرقی دریای خزر و دارای وسعت تقریبی 166000 هکتار است. این محدوده در برگیرنده بخشهای اعظم شهرستانهای ترکمن، بندرگز،کردکوی وگمیشان می باشد. طول خط ساحلی این ناحیه حدود150 کیلومتر(با احتساب پیرامون میانکاله)است. این نواحی از پتانسیلهای طبیعی و انسانی بسیاری برخوردار است از قبیل وجود: خطوط ساحلی آرام، تالاب بین المللی گمیشان، خلیج با ارزش گرگان، ذخایر مهم شیلاتی، تولید محصولات زراعی و باغی، جریان آبهای سطحی، آثار و بناهای تاریخی، جمعیت جوان جویای کار، مواد اولیه صنایع تبدیلی، امکان ترابری دریایی وریلی و مبادلات بازرگانی با استانهای همجواروکشور ترکمنستان و سایر جمهوریهای مستقل و ... . ،
این خطه همچنین بطور مداوم در معرض تهدیدهای ناشی از نوسانات سطح آب دریای خزر، مغروق شدن اراضی ساحلی، آسیب دیدگی اماکن مسکونی و سیستم فاضلاب شهری، مسائل آلودگی آب و خاک و... قرار دارد، این عوامل به همراه فقدان اراده ای مصمم و یکپارچه در مدیریت سواحل، سبب عقب ماندگی این نواحی گشته و ضمن محروم نمودن استان گلستان از مزیت های وجود سواحل، مشکلات اقتصادی و اجتماعی بسیاری را بر ساکنین این نواحی تحمیل نموده است،
جزیره آشوراده ومیانکاله یکی از زیستگاههای مهم و باارزش پرندگان مهاجر آبزی و تعدادی پرندگان بومی است . سازمان جهانی یونسکونیز برای این منطقه شناسنامه ویژه تهیه و مشخصات آن را به صورت کامل تشریح کرده و محلی به شمار آورده که باید برای انجام کارهای علمی و پژوهشی بدقت مورد حفاظت قرار گیرد.  اجتماعات گیاهی و جانوری این منطقه ارزش زیستگاهی ، حفاظتی و تحقیقاتی دارد ؛ ولی به دلیل نبود برنامه ریزی مناسب در منطقه و قرار گرفتن آن در خط هجوم نوسانات آب دریای خزر ، عملا ارزشهای زیستگاهی رو به کاهش گذاشته است .که با برنامه ریزی اصولی توسط کارشناسان و برنامه ریزان و همچنین توسعه همکاری بین بخشهای دولتی و جامعه محلی در جهت حفاظت از تنوع زیستی مشکلات موجود  را تا اندازه ای برطرف کرد .  همچنین می توان با هدفهایی مانند برنامه ریزی و ایجاد تأسیسات پذیرایی ، بسط شبکه تأسیسات تفریحی و سیاحتی در قالب الگوهای ناحیه ای ، توجه به بازدهی اقتصادی سرمایه گذاری دولتی و غیردولتی ، توسعه شبکه های ارتباطی ، ایجاد تجهیزات جهانگردی با فناوری خاص ایران ، تأمین هماهنگ توسعه سیاحتی متوازن با توسعه زیربنایی و صنعتی مناطق به هدفهای توسعه جهانگردی دست یافت . ایجاد اهداف فوق به کسب ارز و ایجاد اشتغال و رشد و ترقی شهرهای ساحلی منطقه منجر خواهد شد.درهرحال لازم است پرونده این جزیره پر حرف وحدیث، هر چه سریعتر تعیین تکلیف بشود .
از دیگر قابلیتهای این منطقه تالاب با ارزش گمیشان است که در سالهای اخیر بر اثر پایین رفتن سطح آب دریای خزر خشک شده است این تالاب در زمان حیات حدود 20000 هکتار وسعت دارد و از قابلیتهای بیشماری برخوردار است که عبارتند از : 1- ایجاد میکرواقلیم ویژه در حاشیه اقلیم خشک و نیمه بیابانی ترکمن صحرا که موجب اعتدال هوا در حاشیه تالاب میگردد .  2- زیستگاه بسیاری از گونه های حیات وحش جانوری و گیاهی است و ساختار اکولوژیک آن از غنای ژنتیکی بر خوردار می باشد لذا مورد توجه خاص دانش پژوهان علوم طبیعی است . 3- امکان توسعه فعالیتهای اکوتوریسم را در مقیاس وسیع جهت در آمد زایی دارد. 4- پناهگاه پرندگان مهاجر در پاییز و زمستان شده و مکانی ارزشمند برای تخم ریزی طی دوره نوزادی و زمستان گذرانی آنها است.5- در این تالاب 20 گونه ماهی شناسایی شده که 4 گونه دارای ارزش بهره برداری اقتصادی اند .
سواحل استان گلستان یکی از مهمترین کانونهای زراعی کشور نیزاست. عمده ترین محصولات زراعی این محدوده عبارتند از جو، گندم، پنبه، شلتوک و سویا. حدود دو سوم فعالیت های زراعی بصورت دیم و یک سوم بصورت آبی صورت می گیرد. علاوه بر محصولات مذکور، محصولاتی نظیر خصیل، کاهو، ترب، اسفناج، هندوانه، کدو، سیب زمینی، گوجه فرنگی، سایر محصولات علوفه ای، سبزیجات و جالیزی، خیار و شبدر نیز بخشی از فعالیتهای زراعی این محدوده را به خود اختصاص داده اند. تولید محصولات باغی نیز از دیگر فعالیتهای کشاورزی این منطقه است و هلو، نارنگی، پرتقال، زیتون، گردو و کیوی از آن جمله اند و سهم عمده تولیدات باغی استان گلستان را تشکیل می دهند.
فعالیتهای دامپروری نیز از مهمترین فعالیتهای اقتصادی محدوده مورد بررسی است که علاوه بر اشتغال جمعیت زیادی از سکنه، سهم مهمی در تولیدات داخلی کشور ایفا می کند. با دارا بودن شرایط آب و هوایى مناسب و مراتع غنى شرایط مناسبی را براى دامدارى و دامپروری دارا می باشد. آمارهای سرشماری کشاورزی در گلستان نشان می‌دهد در ۱۰ سال گذشته بهره برداران صنعت دام به دلیل افزایش قیمت نهاده‌های مورد نیاز، تغییر شغل داده‌اند و شمار دام‌ها نیز بشدت کاهش یافته است .
ماهیگیری و فعالیت های شیلاتی نیز از دیگر فعالیتهای اقتصادی این خطه است.سهم عمده ای ازصید انواع ماهیان خاویاری کشور در این منطقه صورت می گیرد که البته در حال حاضر بر اثر عوامل مختلف تولید آن دچار کاهش شدید شده است. ناگفته نماند تاکنون از محل درآمد خاویار و گوشت ماهیان خاویاری سهمی برای بیکاری تحمیل شده به منطقه درنظر گرفته نشده است .صید ماهیان استخوانی نیز از دیگر فعالیتهای شیلاتی این محدوده بشمار می رود و شامل ماهی سفید، کپور و کفال می باشد علاوه بر اینها بدلیل استعداد منطقه، پرورش ماهیان در آبهای داخلی، فعالیتهای مختلفی در خصوص پرورش و تکثیر انواع بچه ماهیان گرمایی و پرورش گونه های مختلف میگو صورت می گیرد.به سایت میگو شمال گمیشان بعنوان روزنه امیدی برای زدودن محرومیت منطقه واشتغالزایی نگریسته میشود.
از لحاظ فعالیتهای صنعتی این منطقه در مقایسه به کل استان کمتر مورد توجه قرار گرفته است بیشترین فعالیت های صنعتی این منطقه مانند کل استان مربوط به صنایع غذایی و آشامیدنی و صنایع کانیهای غیر فلزی می باشد صنایع دستی و روستایی نیز بخشی از نیروی کار این منطقه را به خود مشغول کرده است.
با وجود تمامی قابلیتهای این سواحل که اشاره گردید، نرخ بیکاری منطقه نسبت به کل استان گلستان و کشور بالاتر است. بالاترین نرخ بیکاری این محدوده به شهرستان ترکمن وگمیشان اختصاص دارد. ترکیب اشتغال منطقه نشان می دهد که 46/40 درصد شاغلین در بخش کشاورزی(دامداری، زراعت، باغداری، شیلات و آبزیان)، 21/22 درصد در بخش صنعت و 06/36 درصد در بخش خدمات مشغولند که در نقاط شهری اکثریت مردان و زنان در بخش خدمات و در نقاط روستایی اکثریت مردان در بخش کشاورزی و اکثریت زنان در بخش صنعت فعال می باشند. از نکات حائز اهمیت در خصوص موضوع بیکاری لازم است به وضعیت بیکارانی که بطور اجدادی حرفه آنها صیادی بوده و اغلب از ساکنین شهر گمیشان و روستاهای ساحلی تابعه هستند اشاره شود، بدین شرح که، در پی ساماندهی امور صیادی و ماهیگیری در سنوات اخیر توسط شیلات ( که با هدف حفظ ذخایرآبزیان، حمایت از اکوسیستم های ساحلی و افزایش درآمدهای ملی صورت پذیرفته است)، تعدادی تعاونی صیادی و ماهیگیری تشکیل و کلیه امور صیادی مطابق برنامه ریزیهای شیلات و زمانبندی اعلام شده، به این تعاونیها محول گردید، لذا هر گونه فعالیت صیادی در خارج از این چارچوب، صید غیر مجاز تلقی شده و با متخلفین برخورد قانونی صورت می پذیرد، بدین طریق بسیاری از افراد خارج از این تعاونیها، عملاً شغل خود را از دست داده اند. با توجه به اینکه تعداد زیادی از این افراد، از این طریق امرار معاش می کنند، همه ساله وقایع تلخی همچون درگیری با مامورین حراست دریا و کشته و زخمی شدن تعدادی از طرفین رخ می دهد که لازمست با اشتغالزایی مناسب و ترویج و ایجادحرفه های متناسب، این معضل چاره جویی و از تنشهای محلی جلوگیری شود.
نبود متولی واحد در نوار ساحلی،حوزه مداخله افراد وارگانهای مختلفی را فراهم نموده وافراد ذینفع متعددی را بوجود آورده است.بدین جهت ،طرح ها وبرنامه های مختلفی در راستای مدیریت سواحل استان گلستان اجرا و طرح ریزی شده است ،از قبیل طرح مدیریت یکپارچه سواحل کشور.
طرح مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی(ICZM)، در عمل یکپارچه سازی فرایند تصمیم گیری در مناطق ساحلی و دخالت دادن همه بخش های درگیر، به منظور سازگاری و توازن در بهره برداری و استفاده از منابع ساحلی است. در بلند مدت هدف مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی، ایجاد توازن میان منافع حاصل از توسعه اقتصادی و استفاده انسان از سواحل، حفاظت، نگهداری و بازسازی سواحل، به حداقل رسانیدن خسارات جانی و مالی در سواحل و کسب منافع مترتب بر دسترسی و بهره گیری همگانی از سواحل است. این به نوبه خود نیازمند هماهنگی و همکاری سازمان ها و ادارات مختلف دولتی در سطوح ملی و منطقه ای است که دارای وظایف و مسئولیت هایی در رابطه با سواحل هستند.در این طرح ،ارگانهای مربوطه، میبایست در قالب کارگروهی فعالیت داشته باشند.کارگروه مورد اشاره باید بتواند ضمن رونق بازرگانی وتجارت ساحلی،حمل و نقل و ترانزیت،توسعه صنعتی و غیر صنعتی،گردشگری،بارعایت اصول توسعه پایداروموازین محیط زیستی،مناطق ساحلی را به مناطقی توسعه یافته وفعال اقتصادی کشور تبدیل نماید .
این کارگروه (که در قالب سازمان فعالیت می کند) جایگزین فعالیت سازمانهای بخشی( وزارت خانه ها و سازمانها ) نمی شود ،بلکه ضمن داشتن تکالیف خاص در پی رفع تداخل،تعارض وتضاد میان فعالیت های آنها خواهد بود.هرگونه استفاده و بهره برداری از سواحل قطعا باید با رویکرد توسعه پایدار و استفاده بهینه از ظرفیت ها و پتانسیل های آن همراه باشد و سعی بشود پنجره واحدی برای توسعه سرمایه گذاری ساحلی استان بوجود آید.در هر حال الزاماتی که در طرح مدیریت یکپارچه سواحل  برای رشد و توسعه این سواحل در نظر گرفته میشود،ضمن استفاده از تجارب استانهای مازندران وگیلان،بایدشامل موارد زیر  باشد:
لایروبی مستمر بستر رودخانه های گرگانرود و قره سو در نواحی پایین دست آنها به منظور جلوگیری از آبگرفتگی اراضی زراعی و آبادیها در نواحی ساحلی
لایروبی قسمتهای ورودی خلیج گرگان و حدفاصل آشوراده با اسکله بندرترکمن با اهداف :
 افزایش تبادلات آبی خلیج گرگان و دریای خزر، که منجر به بهبود شرایط اکولوژیکی خلیج می گردد.
ایجادزمینه های پهلوگیری کشتیها،که میتواند به رواج حمل ونقل دریایی بین این منطقه باجمهوریهای مجاورواستانهای گیلان ومازندران منجرشده ،رونق بازرگانی وشکوفایی اقتصاد و صنعت گردشگری را بدنبال داشته باشد.(با مکان یابی اصولی و علمی با رعایت تمام جوانب امر) .
اصلاح و احیاء بخشهایی از خطوط ساحلی مردابی به منظور افزایش خشکی های ساحلی مناسب که می تواند ضمن توسعه تفریحات دریایی و ورزشهای آبی، سبب رونق صنعت گردشگری در این ناحیه شود. ایجاد امکانات جذب گردشگر در خطوط ساحلی منطقه همچون احداث هتل، رستورانهای ساحلی و دریایی، ایجاد پارک و فضای سبز، محل شنای مناسب و تامین وسایل تفریحات سالم دریایی و ورزشهای آبی.  ایجاد صنایع تبدیلی با توجه به وجود مواد اولیه دامی، زراعی، باغی و شیلاتی به منظور ایجاد فرصتهای شغلی و رونق اقتصادی. آموزش و ترویج مستمر ساحل نشینان نسبت به ارزشهای زیست محیطی اکوسیستم های ساحلی از طریق رسانه های گروهی. اصلاح شیوه های دفع زباله های خانگی شهری و روستایی، مکان یابی علمی محل دفع، جلوگیری از فعالیت صنایع آلاینده، ارائه تسهیلات تصفیه فاضلاب به واحد های تولیدی-صنعتی و بیمارستانها و احداث کارخانه بازیافت زباله.

                                       سعید اسکندریان ( کارشناس مسائل اقتصادی)